محیط های گسترش سنگ مرمریت در ایران

دکتر مؤمن زاده در مقاله ای تحت عنوان گسترش جغرافیایی – استراتیگرافی سنگهای تزئینی و نما در ایران ( سال ۶۷ ) ابتدا اطلاعات زمین شناسی و موقعیتی معادن فعال سنگ را در ایران جمع آوری کرده است و سپس این کانسارها را بر اساس نوع سنگ تزئینی ، موقعیت لیتواستراتیگرافی و پترولوژیکی مجموعه سنگهای در بر گیرنده آنها به هفت گروه اصلی تقسیم بندی کرده است :
۱- کانسارهای سنگ مرمریت مجموعه دگرگونی – ولکانیکی پالئوزوئیک و پرموتریاس
۲- کانسارهای سنگ مرمریت ژوراسیک – کرتاسه
۳- کانسارهای سنگ مرمریت و آهک کرتاسه
۴- کانسارهای سنگ مرمریت مجموعه اقیولیتی آمیزه رنگین کرتاسه بالائی و ترسیر
۵- کانسارهای آهکی و سنگ مرمریت سازندهای قم – آسماری
۶- کانسارهای سنگ مرمر اونیکس و تراورتن پلیو – کوارتز
۷- کانسارهای سنگهای آذرین معروف به گرانیتی

گسترش سنگ مرمریت و سنگ در برگیرنده آن در ایران

سپس شرح اجمالی هر زون و هر دسته از کانسارها بر اساس مشخصات زمین شناسی سنگهای در بر گیرنده و نوع سنگ ارائه نموده است :
۱- معادن سنگ مرمریت مجموعه دگرگونی – ولکانیکی پالئوزوئیک بالا و پرموتریاس
بیشترین و مهمترین ذخایر شناخته شده سنگ مرمریت کشور در بخش مورد بحث بر روی دو نوار مجزا از یکدیگر شامل یک نوار اصلی شمالغربی– جنوب شرقی درزون سنندج – سیرجان و یک نوار فرعی در خراسان واقعند . نوار اول را به جهت اینکه از سنندج شروع و به سیرجان ختم می شود به این نام خوانده اند و نوار خراسان را به همین دلیل ، مشهد – قائن می نامند .
لیتولوژی سنگهای در بر گیرنده معادن مرمریت عمدتا” عبارت است از تناوبی از شیست سبز ، آمفیبولیت ، مرمر دولومیتی یا آهکی ، فیلیت ، سریسیت ، سرپانتیت ، گینس ، گرانیتوئیدگابرو .
پیروکسینت و دیگر سنگهای اولترامافیک و اولترابازیک که در حقیقت یک مجموعه افیولیتی را تشکیل می دهد . آنچه به عنوان مرمریت مورد استفاده قرار می گیرد لایه ها و عدسی های بزرگ و کوچک مرمریت دولومیتی و آهکی است که به تناوب در ستون استراتیگرافی مجموعه افیولیتی تکرار شده است . سنگ مورد استفاده عبارت است از کربنات کلسیم و منیزیم که نسبت منیزیم به کلسیم در بخش های مختلف متفاوت است . در نوار سنندج – سیرجان بیشتر ذخایر مرمریت در حقیقت دولومیت سفید و خالصی هستند که گاهی علاوه بر ارزشی که از نظر سنگ نما و تزئینی دارند به عنوان دولومیت خالص ( نسوز ، پودر دولومیت ) نیز ارزنده اند . در بعضی بخش ها نیز مقدار منیزیم در حدی نیست که دولومیت تشکیل شود .
درجه کریستالیزاسیون : از نظر کریستالیزاسیون محصولات این دو نوار عبارتند از کربنات کریستالیزه با درجات کریستالیزاسیون متفاوت از درشت بلور تا ریز بلور . در واقع سنگهای رسوبی فاقد کریستال هستند و کریستالیزاسیون محصول فرآیند دگرگونی در سنگ می باشد . دگرگونی باعث می شود که بلورها رشد کنند و سنگ دوباره کریستالیزه شود .
در اینجا با اینکه سنگهای رسوبی داریم اما به دلیل اینکه نوع تشکیل آن به شکلی است که در هنگام رسوبگذاری و دیاژند تغییراتی ایجاد می شود که یک نوع خالص دگرگونی خفیف در سنگ ایجاد می شود . بنابراین این سنگها با اینکه رسوبی هستند و در اثر رسوبگذاری ایجاد شده اند و قاعدتا” نباید کرستال داشته باشند . دارای کریستالهای ریز تا درشت هستند .
درجه کریستالیزاسیون یعنی ریز یا درشت بودن دانه های کریستالی به حدرجه خلوص و یا داشتن ناخالصی در موقع رسوب گذاری و در مرحله دیاژنز بستگی دارد . به طوری که اگر لجن کربنات در محله رسوب از آب دریا ، در طول زمانی قابل توجه با درجه خلوص زیاد انباشته شده باشد و ضخامت های چند سانتی متری یا چند متری از کربنات یکدست و خالصی را تشکیل دهد . در مرحله دیاژنز رشد کامل کریستالها حاصل شده و تحولات بعدی از جمله دگرگونی عمل کریستالیزاسیون را بهبود می بخشد . بدین معنی که کربنات کاملا” خالص که در اینجا وجود دارد با توجه به طول زمان طولانی ، فرصت کافی دارد که بلورهای خود را رشد دهد و بدین ترتیب بلورهای درشت تشکیل می شود .
در صورتی که لجن کربنات خالص نباشد به دنبال تحولات فصلی ، سالانه و یا دوره ای ناشی از شرائط اقلیمی و یا تحولات ولکانیزم دریائی ، از قشرهای خالص تر و ناخالص به صورت یک در میان تشکیل شده باشد و این قشرها نازک باشند وجود همین ناخالصی ها عملا” کریستالیزاسیون را مختل می کند و عمل کریستالیزاسیون به صورت کامل انجام نمی شود و بلورها ریز دانه می شوند ( در واقع یکی از بهترین راه های جلوگیری از کریستالیزاسیون و رشد یکدست در یک مجموعه ورود ناخالصی در آن می باشد ) سپس در مرحله دیاژنز و سنگ شدن ، علاوه بر عمل کریستالیزاسیون ، عمل چین خوردن درون لایه ای و فشرده شدن و تغییر حجم طبقه لجن در حال سنگ شدن نیز انجام می گیرد و لایه های ظریف با خصوصیات مختلف کربنات خالص و ناخالص را چین موجی داده و بافت زیبایی را ایجاد می نماید که در واقع بعضی سنگ مرمریت های مطبق مثل مرمریت خلج مشهد از این دسته می باشند .
این تحولات دیاژنز در واقع خود نوعی دگرگونی خفیف می باشد که در حین تشکیل رسوبات رخ می دهد و شدت آن بستگی به نوع رسوب و شرایط محیطی دیاژنز دارد .
در مجموع برای تشکیل سنگهای مورد بحث در نوارهای فوق ، وجود فاز دگرگونی الزامی نیست بلکه درجه خلوص لجن کربناتی و مراحل دیاژنز و درجه ناخالص ها برای درجه های شدید و خفیف کریستالیزاسیون کافی می باشد .