مسکن در معماری گذشته ایران

مسکن به عنوان محل سکونت و آسایش، یکی از نیازهای اولیه بشری و از نخستین مسائلی است که انسانها همیشه به دنبال یافتن پاسخی مناسب و منطقی برای آن بوده اند. بنابراین هنگامی که به معماری گذشته ایران می پردازیم مسکن نیز جائی در بحث هایمان خواهد داشت. اما به دلائل مختلف از جمله عدم استحکام خانه ها در قدیم و عدم توجه به حفظ و نگاهداری، آن خانه ها در ادوار قبل از صفویان در اصفهان باقی نمانده اند. منزل و سازه های سنتی اصفهان در ایران قدیم، دارای بار فرهنگی، هنری و ویژگی های منحصر به فرد روانشناختی است که معماری مدرن امروزی در بسیاری موارد از آن بی بهره مانده است. اصول حاکم بر ساخت خانه در اکثر موارد بر پایه افزایش صمیمیت و حفظ حرمت های شخصی اهالی بود و مواردی از قبیل شرایط اقلیمی، جغرافیایی، مذهبی و نیز راحتی افراد خانواده در همه ساخت و سازها در نظر می آمد. علاوه بر آن، وجود فضای کافی برای ساخت و ساز در شهرها و روستاها یکی از مهمترین دلایل تلفیق معماری ، هنر و سنت با یکدیگر بود.

 

سه اصل ساخت و ساز در اصفهان قدیم

اصول ساخت و ساز معماران قدیم در ساختن خانه سه اصل مهم را رعایت می کردند، یکی اقلیم، دیگری ویژگی های شهری هر منطقه (از جمله جریان هوا، عارضه های طبیعی مثل کوه و رودخانه و ...) و در نهایت استفاده از مصالح مقرون به صرفه و کم خرج. خانه هایی که در زمان صفویه یا قاجار ساخته می شدند، اکثرا دارای بار فرهنگی، هنری و معماری هستند تا اعضای خانواده بتوانند در فضایی صمیمی توام با زیبایی و خلوصی که نسبت به یکدیگر داشتند زندگی راحتی را در کنار هم سپری کنند. اغلب خانه های شهر اصفهان دارای سه ضلع شمال، غرب و شرق بودند و در بیشتر موارد زیرزمین هم داشتند. موارد اصلی که برای ساخت یک خانه لحاظ می شد، شامل جهت یابی بود، مثل دانستن این نکته که بادهای مضر از کدام سو می وزند یا اینکه آفتاب بیشتر از کدام جهت می تابد. سپس براساس میزان خرج و دخل خانه و تعداد جمعیت ساکن در آن، معمار، زمین را جانمایی کرده و تعداد اتاق ها، متراژ حیاط و دیگر قسمت های خانه را تعیین می کرد. خانه های قدیمی که متعلق به قشر نسبتا مرفه بودند، دو بخش اندرونی و بیرونی داشتند که چنانچه جمعیت زیاد بود، برای قسمت خدمه نیز یک حیاط کوچک با تعدادی اتاق در نظرگرفته می شد. بر همین اساس اغلب خانه ها بسته به شرایط اهالی خانه و اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ساخته می شد. اصفهان شهری است که خوشبختانه هنوز خانه های ارزشمند بسیاری را در خود حفظ کرده است هر چند روز به روز از تعداد آنها کاسته می شود. در میان بناهای معرفی شده بجز چند خانه مربوط به دوره صفوی ، مابقی متعلق به دوره قاجارند. بهمین جهت تحولات طراحی معماری دوران طولانی قاجار نیز در این خانه ها قابل پیگیری است. بخش های مختلف خانه های قدیمی در اصفهان عبارتند از: 
  1-شاه نشین: در داخل اندرونی نیز، قسمتی که در شمال قرار می گرفت و آفتاب خور بود، بزرگتر و با اهمیت تر ساخته شده و شاه نشین محسوب می شد. شاه نشین اتاقی است با ارتفاع نسبتا بلند که معمولا ارتفاع آن دوبرابر دیگر اتاق های خانه بود، در قسمت بالای این ارتفاع، سقف نیم گنبدی قرار می گرفت و چون ارتفاع زیاد بود باعث خنک شدن اتاق می شد. شاه نشین ها با تزئینات خاصی نظیر نقاشی، شیر و شکر در زیر گنبد و در زمان قاجار با آیینه کاری همراه بود. گچ بری های نفیس به همراه تندبری ها در اطراف اجاق و نقاشی های شیشه ها نیز از جمله این تزئینات به شمار می رفت. یک ارسی (پنجره) بالا رو، با شیشه های رنگی همراه با الحاقات مربوط به آن نیز در اتاق شاه نشین وجود داشت که اغلب سه دری یا پنج دری بود. درست در مقابل شاه نشین یک حوض بزرگ ساخته می شد و چون آب ذاتا خنک است، باعث می شد هوای مطبوعی در اتاق جریان یابد؛ به این ترتیب که هوای داغ به سمت بالا و طاق نیم گنبدی می رفت و هوای سرد بین شاه نشین و حوض در جریان بود.  از سوی دیگر به دلیل آنکه شاه نشین آفتاب خور و مایل به حوض است، اشعه های آفتاب که به سطح آب برخورد می کرد، با زاویه ای شکسته شده و به ارسی برخورد می کرد و باعث می شد، صفحه ای با شیشه های رنگی منقوش روی سقف انعکاس یابد و همانند پروانه هایی در بالای سقف با حرکت آب به حرکت درآید. همچنین همزمان با تغییر جهت آفتاب، با برخورد نور به شیشه های ارسی، فرش رنگینی در کف زمین ایجاد می شد. 
  2-اندرونی: خانه های قدیمی عموما خانه هایی درون گرا محسوب می شوند به این دلیل که درون خانه بسیار اهمیت دارد و صاحبان خانه سعی می کردند با ایجاد یک باغچه به همراه حوض آب در حیاط، بهشت کوچکی را برای خود خلق کنند اما بیرون خانه اغلب از خشت و گل استفاده می شد.

   3-گوشواره: اما از آنجا که اتاق های شاه نشین اکثرا نمی توانند به تنهایی ایجاد شوند، در دو طرف این اتاق ها، دو اتاق گوشواره با دو منظور ایجاد می کردند، یکی اینکه از رانش گنبد جلوگیری کنند و دیگر اینکه اگر تعداد میهمان ها در اتاق شاه نشین زیاد شد، برای پذیرایی بهتر، تیغه ها یا سردری ها را باز کنند تا اتاق به سالنی بزرگ تبدیل شود.